Του Γιώργου Σύρου
Τα Χριστούγεννα είναι μια εορτή ευρέως διαδομένη και γνωστή, κυρίως, στον δυτικό κόσμο. Τι συνέβαινε όμως στις προχριστιανικές κοινωνίες της αρχαιότητας; Στις 22 Δεκεμβρίου συντελείται ένα αστρονομικό φαινόμενο, το λεγόμενο Χειμερινό Ηλιοστάσιο (χειμερινή τροπή του Ηλίου), με το πέρας του οποίου παύει ο Ήλιος αρχίζει βαθμιαίως να αναδύεται και πάλι (ώσπου στις 21 Μαρτίου να επέλθει η Εαρινή Ισημερία, τότε δηλαδή που η ημέρα ισούται με την νύκτα). Το Χειμερινό Ηλιοστάσιο, λοιπόν, σηματοδοτούσε για το Βόρειο Ημισφαίριο την αναγέννηση του Ηλίου. Αυτή λοιπόν η σηματοδότηση της ανόδου του Ηλίου έγινε ευρέως γνωστή ως «νίκη του Θεού Ηλίου»· θεσπίστηκε επισήμως το 274 μ.Χ. από το ρωμαϊκό κράτος. (βλ. παρακάτω).
Οι γερμανόφωνοι λαοί της Ευρώπης εόρταζαν τα ηλιολατρικά δρώμενα «Υule», ώστε να «τιμήσουν» την προσπάθεια του Ηλίου να ανακτήσει την χαμένη του δύναμη. Η γερμανική αυτή δημοφιλής εορτή περιελάμβανε άναμμα φωτιάς (αναμμένους πυρσούς στην ύπαιθρο), θυσίες ζώων, τα οποία προορίζονταν για βρώση, και φυσικά πολύ οίνο.
Αρκετά κοντά στο γερμανικό Yule ήταν και η αντίστοιχη κελτική εορτή. Οι δρυίδες θυσίαζαν ταύρο και στόλιζαν τους οίκους τους με κλαδιά γκι.
Στον ελληνόφωνο κόσμο ανεδύθη μια σχετικώς άγνωστη εορτή, το λεγόμενο «Τριέσπερο», μια εορτή ελληνικού χαρακτήρα προς τιμή των Πυρφόρων και Ηλιακών Θεοτήτων Ηρακλέους και Ηλίου, που αναφερόταν στον Χειμερινό Ηλιοστάσιο. Κατά την διάρκεια του «Τριέσπερου», οι άνθρωποι ασκούσαν τις λατρευτικές τους συνήθειες με χορούς και συμπόσια.
Την σκυτάλη ανέλαβαν οι Ρωμαίοι, επιβάλλοντας την δική τους θέαση. Μετά τις αρχικές ρωμαϊκές θεότητες («lares» και «penates»), λόγω της επιρροής του ελληνικού πολιτισμού με τον οποίο ήρθαν σε ισχυρή επαφή, οι Ρωμαίοι τον 3ο π.Χ. αιώνα υιοθέτησαν αντίστοιχες φιγούρες των Θεών των Ελλήνων. Έτσι στο κοσμοσύστημά τους εισήλθε και ο τιτάνας Κρόνος ως «Saturnus», τον οποίο ωστόσο τιμούσαν ως θεό της γεωργίας, κατά την περίοδο του Χειμερινού Ηλιοστασίου, δια της εορτής των «Saturnalium». Συγκεκριμένα κατά τους χειμερινούς μήνες του Ηλιοστασίου εόρταζαν τα Brumalia (< bruma = η τροπή του Ηλίου, 24 Nοεμβρίου έως 17 Δεκεμβρίου) και έπειτα τα Saturnalia (17 έως 24 Δεκεμβρίου). Οι άνθρωποι αντάλλασσαν δώρα και αγαθά ενώ την εορτή αυτή χαρακτήριζε η άκρατη οινοποσία, η υπέρμετρη διασκέδαση και γενικώς η έκλυση των ηθών. Το έθιμο του στολισμού κλαδιών και δένδρων έλκει την καταγωγή του από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Στην αρχαία Αθήνα στόλιζαν κλαδιά βάσει του εθίμου της «ειρεσιώνης» (=κλαδί δάφνης). Κατά τα Saturnalia δε, oι άνθρωποι στόλιζαν με κλαδιά τις θύρες των σπιτιών, ενώ κρεμούσαν διάφορα στολίδια στα δένδρα (το έθιμο αυτό παρέλαβαν έπειτα οι γερμανικές φυλές που συνήθιζαν να στολίζουν τα δένδρα με κεριά και φρούτα). Στις ημέρες Calendae δε του Ιανουαρίου οι άνθρωποι του ελληνορωμαϊκού κόσμου αντάλλασσαν δώρα και νομίσματα, διασκέδαζoντας σε πανήγυρεις, συμπόσια και θεατρικά δρώμενα. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι δώδεκα ημέρες που διαρκούσαν αυτά τα αρχαία έθιμα έχουν περάσει στις ημέρες μας ως «δωδεκαήμερο», το διάστημα δηλαδή από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνεια).
Ο αυτοκράτορας Αurelianus (270-275 μ.Χ.) αντιλαμβανόμενος την αναγκαιότητα ενός ηθικού ενοποιητικού κεντρικού θεσμού που θα απορροφούσε τους κραδασμούς της έκδηλης πολιτισμικής ανομοιογένειας, εισήγαγε την ιδέα ενός ενιαίου θρησκευτικού πλαισίου, προσπαθώντας να «εφεύρει» έναν οιωνεί εθνισμό, αυτόν της μυστηριακής λατρείας του Μίθρα-Ηλίου. Ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. στην Ανατολή ο Μίθρας ταυτίσθηκε με τον θεό Ήλιο και την λατρεία του, ενώ στην Ρώμη αφίχθη γύρω στο 68 π.Χ. από αιχμαλώτους που έφερε ο Pompeius Magnus. Για τον λόγο αυτόν υπεστήριξε την λατρεία του Θεού Ήλιου, μια σύζευξη υφιστάμενων θρησκευτικών δογμάτων (ένα σύνολο δηλαδή της λατρείας του ελληνικού Απόλλωνα, του αιγυπτιακού, του σημιτικού Βάαλ και του Περσικού Μίθρα), τα οποία είχαν εισρεύσει στο ρωμαϊκό imperium. Στις 25 Δεκεμβρίου, ημέρα γεννήσεως του Μίθρα και εναρκτήρια ημέρα της ελληνικής εορτής του Τριέσπερου, του 274 μ.Χ. ετελέσθησαν τα θυρανοίξια του Ναού της γεννήσεως του Ανίκητου Ηλίου (Dies Natalis Solis Invictis).
Είναι αβέβαιο πότε καθιερώθηκε ακριβώς ο εορτασμός της γεννήσεως του Ιησού Χριστού. Ο φιλόσοφος θεολόγος Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (150 -215), αναφέρει ότι την εορτή των Χριστουγέννων μερικοί την εόρταζαν στις 20 Μαΐου, άλλοι στις 19 ή 20 Απριλίου, ενώ ο ίδιος στις 17 Νοεμβρίου. Η 25η Δεκεμβρίου, ως ημέρα γεννήσεως του Χριστού, αναφέρεται για πρώτη φορά το 235 από τον Επίσκοπο Ρώμης Ιππόλυτο. Σύμφωνα δε με την κρατούσα άποψη, η καθιέρωση της 25ης Δεκεμβρίου ως ημέρας εορτασμού των Χριστουγέννων (της «Χριστού Γεννήσεως») απεφασίσθη επισήμως (στην Δύση) από τον πάπα Ιούλιο τον Α΄ (337-352), στα μέσα του 4ου μ.Χ. αιώνα, με αποτέλεσμα αυτή να συμπέσει με τις δημοφιλείς προχριστιανικές ελληνορωμαϊκές εορτές του Χειμερινού Ηλιοστασίου: Η εορτή του Ανίκητου Ηλίου (-Μίθρα) γίνεται η γέννηση του Ιησού Χριστού ο οποίος θεωρείται «Ήλιος της Δικαιοσύνης». Όπως ο Ήλιος άρχιζε να ανεβαίνει σιγά σιγά προϊδεάζοντας για την καρποφορία και την έλευση του έαρος, έτσι και η γέννηση του Χριστού σχετιζόταν με την κοσμική άνοιξη (βλ. ποιητική Ρωμανού Μελωδού). Στην Ανατολή ο εορτασμός της Γεννήσεως του Χριστού φαίνεται να έφθασε το 376. Σύμφωνα με την Παράδοση, πρώτος ο Μέγας Βασίλειος (ο γνωστός μας Άγιος) εξεφώνησε λόγο υπέρ της εορτής των Χριστουγέννων το 376 μ.Χ. στην Καισάρεια, τρία έτη πριν πεθάνει. Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι η χρονική σύμπτωση των αρχαίων ηλιολατρικών παραδόσεων με την Γέννηση του Χριστού είχε ως επακόλουθο την διατήρηση πλήθους προχριστιανικών παγανιστικών δοξασιών μέσα στην χριστιανική παράδοση σχετιζομένων με το Χειμερινό Ηλιοστάσιο, με αποτέλεσμα ο πάπας Ζαχαρίας το 729 μ.Χ. να φθάσει στο σημείο να απαγορεύσει τον εορτασμό των Χριστουγέννων!
Ο Χριστός – Ήλιος σε ψηφιδωτό
